Praktyczne aspekty dbania o poziom próchnicy w glebie
dr inż. Jerzy Próchnicki, niezależny ekspert rolniczy
Konwencjonalne metody produkcji są zastępowane metodami zrównoważonymi, łączącymi najlepsze praktyki rolnictwa ekologicznego i intensywnego. Prowadzą do tego zarówno europejskie regulacje jak i krajowe zmiany zasad nawożenia i ochrony roślin. Celem jest utrzymanie możliwie dużej produkcji żywności przy znacząco zmniejszonym obciążeniu środowiska – dzięki jego regeneracji i zwiększeniu bioróżnorodności.
Odejście od konwencjonalnych metod produkcji przez ich optymalizację wymaga sporej wiedzy, zmiany sposobu myślenia i często dodatkowych nakładów. Optymalizacja procesów produkcyjnych w rolnictwie ma ograniczyć zbędne nakłady finansowe i negatywny wpływ na środowisko zapewniając opłacalność i jakość produkcji. Aby te działania dały efekt, podstawowy element produkcji rolnej – gleba – musi zostać zregenerowany. Od żyzności gleby zależy kondycja upraw, ich odporność na patogeny i ekstrema klimatyczne, a w efekcie plonowanie i efekt finansowy gospodarstwa.
Polskie problemy z żyznością gleby
Polskie gleby są ubogie w materię organiczną glebową (MOG), a szereg regionów kraju, np. specjalizujące się w produkcji sadowniczej mają jej jedynie około 1,2%, gdy średnia ważona gleb rolnych (wg IUNG) wynosi jedynie 1,6%. W naszej strefie klimatycznej powinno w nich być co najmniej 3,5%, a optymalnie około 5%.
Przyczyny są dwie:
- Szybkie samozakwaszanie gleb z powodu ich polodowcowego pochodzenia powoduje rozkład MOG i postępującą utratę żyzności. Gleby płytkie, piaszczyste, zawierające dużo glinokrzemianów, a mało materii organicznej, łatwo pozbywają się ważnych kationów (wapń, magnez, potas, jony amonowe) a obniżenie pH poniżej 5,5 powoduje pojawienie się w roztworze glebowym toksycznych dla roślin jonów Al3+. To prowadzi – bez przeciwdziałania – do stałego obniżania żyzności i wyjałowienia gleb.
- Ciągły brak dbałości o utrzymywanie żyzności gleby od lat 60.-70. ubiegłego wieku, co spowodowało obniżenie zawartości MOG prawie o 1/3. Praktyka rolnicza była i nadal jest nastawiona na maksymalizację plonu nieomalże za każdą cenę, a przy ograniczeniu dostępności nawozów organicznych przechodzi na „pompowanie plonu” nawozami syntetycznymi. Wysokie ceny tych nawozów skłaniają do praktyki maksymalnej mineralizacji resztek pożniwnych, co wyklucza ich humifikację i przetworzenie w próchnicę.
W ostatnich latach IUNG odnotował pewną poprawę żyzności gleb, ale tylko tam, gdzie konsekwentnie dbano o prawidłowe pH i prowadzono rozsądne zmianowanie roślin.
Co decyduje o żyzności gleby?
Całkowita żyzność gleby jest sumą czterech żyzności: biologicznej, chemicznej, wodnej i fizycznej, które nawzajem na siebie wpływają i bez którejkolwiek z nich – gleba traci przydatność rolniczą. Na jakość wszystkich żyzności składowych, a więc i na żyzność całkowitą, największy wpływ, oprócz wody, ma materia organiczna gleby, a zwłaszcza jej najważniejsza frakcja – próchnica.
Materia organiczna glebowa (MOG)
Rolnicy najczęściej widzą w swoich wynikach badań gleby pozycję „próchnica”, która w rzeczywistości jest przeliczeniową sumą wszelkiego typu materii organicznej, jaką zawierały próbki gleby, a więc także np. resztek słomy sprzed kilku miesięcy. Rzeczywista próchnica decydująca o zasobności gleby, jej właściwościach i żyzności, stanowi jedynie 40-60% z podanej w wynikach wartości.
Zawartość MOG, zwłaszcza próchnicy, decyduje o:
- zdolności gleby do magazynowania i uwalniania mineralnych składników pokarmowych. Materia organiczna jest źródłem i magazynem niewykorzystanych składników pokarmowych przydatnych dla roślin, w tym niezbędnych mikroelementów. Jest także buforem chroniącym przed znaczącymi zmianami pH gleby w wyniku stosowania nawozów, zwłaszcza ją zakwaszających;
- zdolności gleby do zatrzymywania i gromadzenia wody. Utracie próchnicy zawsze towarzyszy zniszczenie struktury gleby, także wskutek przejazdów sprzętu mechanicznego. Głębokie zagniecenie gleby i podglebia dramatycznie zmniejsza jej pojemność wodną, co sprzyja spływowi i parowaniu wody opadowej, z której rośliny mogą wykorzystać czasem jedynie 20%. Przy prawidłowej zawartości próchnicy i strukturze gleby może to być nawet 85%, z możliwością dodatkowego podsiąku z podglebia. 1% MOG to efektywne magazynowanie wody do 160 ton/ha;
- zdolności gleby do oparcia się erozji wodnej i wietrznej. Substancja organiczna współtworzy agregaty glebowe o strukturze gruzełkowej, porowatej, oporne na zmywanie przez wodę opadową i porywy wiatru;
- zdolności do szybkiego ogrzewania się gleby. Porowata gleba, napowietrzona i aktywna biologicznie, szybko podnosi swą temperaturę, ułatwiając wiosną start wszystkim uprawom wrażliwym na zimną glebę (kukurydza, ziemniaki, buraki itp.);
- zdolności do wiązania metali ciężkich, substancji toksycznych i aktywizowania biologicznego gleby. MOG działa na glebę fitosanitarnie poprzez rozwój dużej populacji mikroorganizmów saprofitycznych, naturalnych wrogów patogenów. Wysoka zdolność sorpcyjna materii organicznej chroni glebę przed degradacją, wiążąc pozostałości pestycydów oraz metale ciężkie.
Jak poprawić żyzność gleby?
Ilość substancji organicznej w glebie w największym stopniu zależy od rolnika, który swoimi praktykami (nawożeniem, uprawą gleby, uprawianymi roślinami) może ją niszczyć lub budować.
Praktyki krótkotrwale zwiększające plon (przenawożenie azotem, potasem, fosforem, szybka mineralizacja resztek pożniwnych, głębokie mieszanie gleby) powodują obniżenie pH i silny rozwój flory bakteryjnej niszczącej MOG.
Praktyki podwyższające żyzność gleby (optymalne pH, optymalne nawożenie, brak głębokiego mieszania i natleniania gleby, humifikacja resztek roślinnych) powodują rozwój grzybów humifikacyjnych i mykoryzowych, tworząc trwałą bazę przyszłych, wyższych plonów.
Dbając o żyzność gleby, odbudowę materii glebowej, a zwłaszcza próchnicy, obniżamy koszty produkcji przez lepsze zaopatrzenie roślin w składniki odżywcze, wodę i stworzenie dogodniejszych warunków ich rozwoju i plonowania.
